Đồng chí Nguyễn Xuân Luyện sinh năm 1890 tại thôn Lập Thạch, xã Triệu Hòa, huyện Triệu Phong, tỉnh Quảng Trị (nay là xã Triệu Lễ, thị xã Đông Hà, tỉnh Quảng Trị). Sinh trưởng ở một vùng quê Triệu Phong giàu truyền thống hiếu học, yêu nước và cách mạng, có nhiều danh nhân hào kiệt, tận mắt chứng kiến cảnh đất nước lầm than, nhân dân lao động bị áp bức, bóc lột, với phẩm chất nhà Nho yêu nước, Nguyễn Xuân Luyện đã sớm giác ngộ và tích cực tham gia các phong trào cách mạng ở quê hương.

Đồng chí tham gia Hội Việt Nam Cách mạng Thanh niên từ năm 1927, tham gia lớp huấn luyện hội viên của Tổng bộ ở Long Châu (Hồng Kông). Từ năm 1927 đến năm 1929, đồng chí tham gia hoạt động tích cực trong Tỉnh bộ Quảng Trị. Sau sự kiện giữa tháng 5 năm 1929, truyền đơn của An Nam Cộng sản Đảng và thư của Đông Dương Cộng sản Đảng được rải nhiều nơi trong tỉnh. Sự xuất hiện công khai lần đầu tiên truyền đơn của tổ chức cộng sản khiến cho kẻ địch ráo riết truy lùng, khủng bố. Đặc biệt, khi trí phủ Hải Lăng tìm được tài liệu của Hội Việt Nam Cách mạng Thanh niên, chúng đã bắt giam và tra tấn một số hội viên. Đồng chí Nguyễn Xuân Luyện bị kết án khổ sai chung thân vắng mặt.

Sau sự kiện tháng 5 năm 1929, đồng chí vào Sài Gòn hoạt động, tham gia An Nam Cộng sản Đảng ở Nam Kỳ. Đồng chí Nguyễn Xuân Luyện cùng các đồng chí Châu Văn Liêm, Lê Quang Sung, Nguyễn Thị Nhỏ tích cực góp sức truyền bá chủ nghĩa Mác - Lênin, xây dựng tổ chức tiền thân và Đảng bộ tỉnh Chợ Lớn.

Năm 1930, Ban Lâm thời Chấp ủy Đảng Cộng sản Việt Nam tại Nam Kỳ được thành lập với nhiệm vụ quan trọng là triển khai việc hợp nhất các tổ chức cộng sản trên toàn Nam Kỳ. Ban Lâm thời Chấp ủy Nam Kỳ do đồng chí Ngô Gia Tự làm Bí thư đã chỉ định Tỉnh ủy lâm thời các tỉnh, theo đó Tỉnh ủy lâm thời tỉnh Chợ Lớn do đồng chí Nguyễn Xuân Luyện làm Bí thư. Thời gian ngắn sau đó, đồng chí được phân công sang Tân An, phụ trách tỉnh Tân An, trực tiếp xây dựng và phát triển tổ chức Đảng trên địa bàn tỉnh này.

Để đối phó lại cao trào đấu tranh cách mạng của nhân dân dưới sự lãnh đạo của Đảng, thực dân Pháp tiến hành khủng bố những người đấu tranh, vây bất các đảng viên cộng sản. Địch thường xuyên tăng cường tuần tra ban đêm, cấm các cuộc họp đông người bất luận ban ngày hay ban đêm, giám sát, theo dõi những người từ phương khác đến, gài mật thám, chỉ điểm nắm sâu trong nông thôn để đánh phá cơ sở cách mạng, do đó cơ sở cách mạng dễ bị bể, bị rã, bị tù đày. Trong năm 1931, nhiều đồng chí lãnh đạo Đảng đã bị địch bắt như: Ngô Gia Tự (Bí thư Xứ ủy Nam Kỳ), Lê Quang Sung (Bí thư Tỉnh ủy Chợ Lớn), Trần Não (Bí thư Thành ủy Sài Gòn), Lê Trọng Mân, Nguyễn Chí Diểu (Tỉnh ủy viên Gia Định). Tại tổng Cửu Cư Thượng, đồng chí Nguyễn Văn Ban bị bắt tù cầm cố 3 năm và lưu đày hai năm tại Mỹ Tho, một số đảng viên bị bắt tù cấm cố ở Côn Đảo, sau đó bị lưu đày biệt xứ. Tháng 3 năm 1931, đồng chí Nguyễn Xuân Luyện cũng bị bắt, địch kết án chung thân và đày ra Côn Đảo. Tại Côn Đảo, đồng chí tham gia tích cực các cuộc đấu tranh và hoạt động của tổ chức phân công.

Sau 5 năm ở Côn Đảo, đến năm 1936 khi Mặt trận Bình dân lên cầm quyền ở Pháp, thi hành một số cải cách và thực hiện việc toàn xá tù chính trị ở Đông Dương, đồng chí Nguyễn Xuân Luyện được thả. Đồng chí tạm lắng về Vinh, làm công cho một thầu khoán, mất liên lạc với tổ chức.

Tháng 5 năm 1945, đồng chí Nguyễn Xuân Luyện bắt liên lạc, hoạt động trở lại; đồng chí tham gia Ủy ban Dân tộc Giải phóng và Ủy ban Khởi nghĩa huyện Triệu Phong; cùng với các đồng chỉ trong Ủy ban Khởi nghĩa tiến hành cuộc Cách mạng Tháng Tám thành công ở huyện Triệu Phong. Sau khi cách mạng thành công, tháng 9 năm 1945, đồng chí tham gia Ủy ban nhân dân cách mạng Trung Bộ, với nhiệm vụ Ủy viên Tư pháp.

Từ tháng 02 năm 1946 đến tháng 9 năm 1948, đồng chí Nguyễn Xuân Luyện là Thường vụ Tỉnh ủy, Chủ tịch Ủy ban Hành chính (sau đó là Hành chính Kháng chiến) tỉnh Quảng Trị.

Đối với công tác Mặt trận, đồng chí Nguyễn Xuân Luyện giữ nhiệm vụ Khu ủy viên Liên khu IV phụ trách Mặt trận từ năm 1948. Tháng 11 năm 1948 đến năm 1954, đồng chí chuyển sang công tác Mặt trận với chức vụ Bí thư Đảng đoàn Mặt trận, Chủ tịch Hội Liên Việt Liên khu IV. Tiếc thay, đồng chí Nguyễn Xuân Luyện vì tuổi cao, tham gia kháng chiến từ rất sớm, trải qua những ngày tù ngục khắc nghiệt ở Côn Đảo nên đã bệnh nặng rồi qua đời năm 1962.

Trung Ngô