Đồng chí Phạm Văn Chiêu sinh năm 1907 tại ấp Long Hòa, xã Long Thạnh Mỹ, huyện Thủ Đức, tỉnh Gia Định (nay là thành phố Thủ Đức, Thành phố Hồ Chí Minh), trong một gia đình nông dân. Đồng chí Phạm Văn Chiêu tốt nghiệp thủ khoa Trường Sư phạm Sài Gòn khi 19 tuổi. Sau đó, đồng chí dạy học ở Gò Vấp, Hanh Thông Tây từ năm 1936. Năm 1942, đồng chí được bổ nhiệm làm Hiệu trưởng Trường Tổng Hóc Môn. Suốt thời gian làm nghề dạy học, Phạm Văn Chiêu đã mang hết tâm lực đào tạo, bồi dưỡng cho nhiều lớp học trò tư tưởng tiến bộ, tình yêu quê hương, đất nước, chí căm thù giặc. Đồng chí sáng lập Hội Ái hữu Giáo viên - Học sinh (Gò Vấp), Nhóm Minh Đức Văn tập (Hóc Môn) không chỉ có tính chất hội nghề nghiệp mà còn là hình thức tập hợp lực lượng quần chúng yêu nước. Rất nhiều người là học trò, đồng nghiệp của Đồng chí sau này trở thành những chiến sĩ cách mạng, nhiều người trở thành lãnh đạo chủ chốt của tỉnh Gia Định trong kháng chiến chống Pháp và chống Mỹ, cứu nước, có người sau này là tướng lĩnh quân đội, Anh hùng lực lượng vũ trang, Anh hùng lao động.

Năm 1942, vì hoạt động yêu nước, đồng chí Phạm Văn Chiêu bị thực dân Pháp bắt giam tại nhà tù Catinat, Khám Lớn Sài Gòn rồi đày đi Biên Hòa. Trong nhà tù, đồng chí Phạm Văn Chiêu được tiếp xúc với nhiều chiến sĩ cách mạng, nhiều đảng viên cộng sản và được giác ngộ cách mạng. Sau khi ra tù, tháng 4 năm 1944, đồng chí Phạm Văn Chiêu được kết nạp vào Đảng Cộng sản Đông Dương, sinh hoạt tại Chi bộ Hanh Thông Tây. Đồng chí cùng Chi bộ Hanh Thông Tây đã tổ chức nhiều cuộc mít tinh tuyên truyền tư tưởng cách mạng, thu hút đông đảo quần chúng tham gia.

Tháng 8 năm 1945, khi thời cơ đến, dưới sự lãnh đạo của Đảng, mà trực tiếp là Tỉnh ủy Gia Định, cuộc khởi nghĩa giành chính quyền trong toàn tỉnh Gia Định đã thành công rực rỡ. Ngày 25 tháng 8 năm 1945, đồng chí Phạm Văn Chiêu trực tiếp chỉ huy đánh chiếm dinh Tỉnh trưởng Gia Định, buộc tỉnh trưởng đầu hàng. Đồng chí Phạm Văn Chiêu được phân công tiếp nhận sự đầu hàng, sau đó Đồng chí được cử làm Chủ tịch Ủy ban nhân dân tỉnh Gia Định, điều hành chính quyền cách mạng đầu tiên của tỉnh.

Ngày 23 tháng 9 năm 1945, thực dân Pháp nổ súng đánh chiếm Sài Gòn. Sau khi chiếm được Trụ sở Ủy ban nhân dân Nam Bộ, chúng đưa quân lấn dần ra khu vực Thị Nghè, Cầu Bông, Cầu Kiệu. Ngày 12 tháng 10 năm 1945, quân Pháp đánh vào Trụ sở Ủy ban nhân dân tỉnh, đồng chí Phạm Văn Chiêu tổ chức cho lực lượng ta chống trả quyết liệt, đến hơn 10 giờ tối mới rút về Gò Vấp.

Bước vào cuộc kháng chiến chống thực dân Pháp, đồng chí Phạm Văn Chiêu đề xuất và được Tỉnh ủy và Ủy ban Kháng chiến Hành chính tỉnh Gia Định quyết định thành lập Chiến khu An Phú Đông, gồm hai xã An Phú Đông và Thạnh Lộc. Chiến khu này cách trung tâm Sài Gòn chỉ 5km, trong suốt hai cuộc kháng chiến chống Pháp và chống Mỹ, Chiến khu An Phú Đông đã lập những chiến công hào hùng, trở thành một địa chỉ đỏ, một biểu tượng cho tinh thần quật khởi của nhân dân Sài Gòn - Gia Định.

Tháng 9 năm 1946, tại xã Tân Thới Hiệp, các đồng chí có trách nhiệm trong hai Tỉnh ủy Tiền Phong và Giải phóng đã họp và nhất trí thành lập một Tỉnh ủy thống nhất. Đồng chí Phạm Văn Chiêu được bầu vào Tỉnh ủy và được cử làm Bí thư Tỉnh ủy vào tháng 10 năm 1947. Tháng 6 năm 1951, Nam Bộ tách thành hai phân liên khu miền Đông và miền Tây. Tỉnh Gia Định Ninh cũng được tổ chức lại, Tỉnh ủy mới của Gia Định Ninh được chỉ định gồm 13 đồng chí, do đồng chí Phạm Văn Chiêu làm Bí thư.

Với cương vị là Chủ tịch Ủy ban Kháng chiến Hành chính (1945 - 1951) và Bí thư Tỉnh ủy Gia Định, Gia Định Ninh (1947 - 1951), đồng chí Phạm Văn Chiêu đã cùng tập thể Đảng bộ và chính quyền của tỉnh tổ chức và lãnh đạo cuộc kháng chiến chống Pháp ở Gia Định với nhiều thành tựu to lớn. Những chiến công đã đi vào lịch sử của tỉnh Gia Định có vai trò chỉ huy rất quan trọng của đồng chí Phạm Văn Chiêu. Đồng chí đã quán triệt và vận dụng sáng tạo đường lối chiến tranh nhân dân của Đảng, theo tư tưởng Hồ Chí Minh, tuyên truyền, giáo dục và đoàn kết nhân dân kiên quyết đứng lên kháng chiến ở một địa bàn ngay sát Sài Gòn; tổ chức xây dựng chính quyền kháng chiến từ tỉnh tới xã; xây dựng hệ thống căn cứ kháng chiến An Phú Đông, Bình Lý - Tân Mỹ, Bưng sáu xã, địa đạo Củ Chi; xây dựng và phát triển vùng giải phóng ở tỉnh Gia Định; tổ chức in và phát hành công trái kháng chiến; phát triển phong trào bình dân học vụ… Ngày 25 tháng 4 năm 1949, tại Việt Bắc, Chủ tịch Hồ Chí Minh ký thưởng Huân chương Độc lập cho đồng chí Phạm Văn Chiêu với thành tích “Đã có công giữ vững và phát triển cơ sở kháng chiến tại một địa phương liền sát địch - Có thành tích vẻ vang” và tặng Đồng chí một vật kỷ niệm của Người.

Năm 1952, đồng chí Phạm Văn Chiêu nhận nhiệm vụ Ủy viên Ủy ban Kháng chiến Hành chính Phân liên khu miền Đông Nam Bộ, Bí thư Đảng đoàn kiêm Phó ban Mặt trận Phân liên khu miền Đông. Trong cương vị mới, Đồng chí đã cùng các đồng chí trong tổ chức vận dụng sáng tạo đường lối của Đảng vào điều kiện cụ thể của Nam Bộ, đề xuất nhiều chủ trương quan trọng trong tổ chức tiến hành chiến tranh nhân dân, thực hiện dân chủ ở nông thôn, mở rộng Mặt trận dân tộc thống nhất…, góp phần tích cực đẩy mạnh cuộc kháng chiến chống Pháp ở Nam Bộ, mở rộng vùng giải phóng.

Sau Hiệp định Genève, tháng 10 năm 1954, đồng chí Phạm Văn Chiêu tập kết ra Bắc. Theo sự phân công của tổ chức, Đồng chí được cử làm Trưởng đoàn kiêm Bí thư Đoàn ủy Đoàn tập kết số 9 miền Đông Nam Bộ. Tháng 01 năm 1955, Đồng chí được Trung ương điều về làm Trưởng phòng Tự do - Dân chính thuộc Vụ Dân chính, Bộ Nội vụ. Ngày 14 tháng 6 năm 1955, Thủ tướng Chính phủ ra Nghị định số 550/TTg về việc thành lập Ban Quan hệ Bắc Nam (về mặt Đảng là Ban miền Nam) trực thuộc Thủ tướng Chính phủ để bảo đảm thống nhất cuộc vận động lập lại quan hệ Bắc - Nam, phục vụ cho công tác nghiên cứu, chỉ đạo kịp thời cách mạng miền Nam, do đồng chí Lê Đức Thọ, sau đó là đồng chí Phạm Văn Chiêu làm Trưởng ban. Trong thời gian làm việc tại Ban Quan hệ Bắc - Nam, Đồng chí đã tham gia vào nhiệm vụ nghiên cứu, giúp Trung ương theo dõi và chỉ đạo tình hình miền Nam, chỉ đạo phong trào đấu tranh đòi chính quyền miền Nam thi hành Hiệp định Genève, thực hiện công tác chính sách đối với cán bộ và gia đình các đồng chí, đồng bào tập kết.

Tháng 9 năm 1956, đồng chí Phạm Văn Chiêu được điều về công tác ở Bộ Ngoại giao, giữ chức Vụ phó Vụ Á - Phi kiêm Bí thư Chi bộ, Đảng ủy viên Đảng bộ Bộ Ngoại giao. Đồng chí đã có những đóng góp tích cực cho hoạt động ngoại giao của Đảng, Nhà nước với các nước Á - Phi. Từ tháng 10 năm 1958 đến tháng 6 năm 1960, Đồng chí là Vụ phó phụ trách Phòng Tổ chức cán bộ, kiêm Bí thư Đảng ủy Bộ Ngoại giao. Tháng 6 năm 1960, Đồng chí được bổ nhiệm chức Vụ trưởng Vụ tổ chức cán bộ. Với cương vị công tác này, Đồng chí đã có những đóng góp quan trọng có ý nghĩa lâu dài cho ngành Ngoại giao. Tháng 12 năm 1963, đồng chí Phạm Văn Chiêu được chuyển công tác về làm Chánh Văn phòng Tổng cục Thống kê. Đồng chí Phạm Văn Chiêu từ trần năm 1991.

Trung Ngô (Tổng hợp)