Đồng chí Nguyễn Thị Nhỏ sinh năm 1909 trong một gia đình buôn bán nhỏ ở chợ Ngã Tư, xã Long Hồ, tỉnh Vĩnh Long. Đồng chí là con thứ năm trong gia đình 7 anh em. Cha mẹ đều là những người yêu nước. Các anh chị em có nhiều người tham gia hoạt động cách mạng chống thực dân Pháp như anh trai là ông Nguyễn Văn Nhung, một trong những người thành lập Chi bộ Việt Nam Thanh niên Cách mạng Đồng chí hội đầu tiên ở tỉnh Vĩnh Long và là Bí thư Tỉnh ủy Vĩnh Long năm 1930; em gái là Nguyễn Thị Phụng, một đảng viên hoạt động ở Chợ Lớn, từng ngồi tù thời thực dân Pháp đô hộ.

Được sự giáo dục của gia đình và chứng kiến những cảnh bất công trong xã hội nên đồng chí sớm có lòng yêu nước. Sau khi học ở trường xã, Nguyễn Thị Nhỏ lên học trường tỉnh Vĩnh Long. Tháng 3 năm 1926, Nguyễn Thị Nhỏ hưởng ứng phong trào học sinh - sinh viên và quần chúng lao động khắp Nam Kỳ xuống đường để tang cụ Phan Chu Trinh.

Năm 1927, Nguyễn Thị Nhỏ được bổ nhiệm dạy trường nữ ở Hương Điểm (Bến Tre). Tại đây, đồng chí tuyên truyền giáo dục học sinh về lịch sử dân tộc và tinh thần yêu nước, chống lại ách thống trị của thực dân Pháp. Không lâu sau, đồng chí chuyển về dạy ở “Sa Đéc Học đường”. Tại Sa Đéc Học đường, đồng chí đã được kết nạp vào Thanh niên Cách mạng Đồng chí hội, sinh hoạt chung với các đồng chí Nguyễn Văn Phát, Hà Huy Giáp và thường xuyên liên lạc với đồng chí Châu Văn Liêm ở Chợ Mới (Long Xuyên).

Năm 1929, đồng chí được cử đi dự lớp huấn luyện chính trị của Kỳ bộ mở, do các đồng chí Phạm Văn Đồng - Bí thư Kỳ bộ, Nguyễn Kim Cương, Châu Văn Liêm... giảng dạy. Với tính thần hăng say học tập nên đồng chí nắm rất vững và nhanh những nguyên lý cách mạng, được các đồng chí lãnh đạo đánh giá cao. Sau lớp học về, đồng chí Nguyễn Thị Nhỏ được cử vào Tỉnh bộ Việt Nam Thanh niên Cách mạng Đồng chí hội tỉnh Sa Đéc.

Giữa năm 1929, đồng chí Nguyễn Thị Nhỏ và đồng chí Nguyễn Văn Phát được điều lên Sài Gòn công tác tại trụ sở của Kỳ bộ ở nhà số 14 hẻm đường Lacaze (nay là đường Nguyễn Tri Phương): Đồng chí tham gia vào việc in phát tạp chí Bôn-sơ-vích và báo Công nông binh, in tài liệu Đại hội lần thứ nhất của Việt Nam Thanh niên Cách mạng Đồng chí hội.

Ngày 23/7/1929, do bị phản bội chỉ điểm, thực dân Pháp bắt các đồng chí Trần Ngọc Quế, Nguyễn Văn Phát, Nguyễn Thị Nhỏ. Không phát hiện gì thêm nên chúng chỉ giam giữ đồng chí vài tháng. Tuy nhiên, do ảnh hưởng của những đòn tra tấn, khả năng thính giác bị suy yếu, về sau đồng chí Nguyễn Thị Nhỏ còn được gọi là Sáu Điếc.

Ra khỏi tù, đồng chí Nguyễn Thị Nhỏ liên lạc được ngay với đồng chí Châu Văn Liêm (lúc này là Bí thư Kỳ bộ) và được biết là tổ chức Việt Nam Thanh niên Cách mạng Đồng chí hội mới chuyển thành An Nam Cộng sản Đảng. Đồng chí lao ngay vào hoạt động và được kết nạp vào Đảng Cộng sản (tháng 10/1929). Lấy lý do đi thăm chồng (đồng chí Nguyễn Văn Phát), đồng chí được tổ chức cử vào Khám Lớn để liên lạc, truyền đạt chủ trương, quyết định của tổ chức từ ngoài vào nhà tù. Các đồng chí Tôn Đức Thắng, Phạm Văn Đồng và một số thành viên Việt Nam Thanh niên Cách mạng Đồng chí Hội bị giam trong Khám Lớn bấy giờ nhận được quyết định kết nạp vào An Nam Cộng sản Đảng là do đồng chí Nhỏ mang quyết định từ ngoài vào.

Sau việc này, đồng chí được cử đi “vô sản hóa” ở Xí nghiệp Ba Son để gây dựng cơ sở đảng tại đây. Vì không có kỹ thuật lại là phụ nữ nên đồng chí xin vào làm phụ gánh hồ, gần gũi anh em công nhân, tuyên truyền giác ngộ họ. Đồng chí rất hăng hái hoạt động nên chẳng bao lâu đã gây dựng được một số cơ sở quần chúng ở đây.

Sau khi các tổ chức cộng sản hợp nhất thành Đảng Cộng sản Việt Nam, các tổ chức đảng tại thành phố đã được thống nhất, đồng chí Nguyễn Thị Nhỏ được Xứ ủy rút lên và chỉ định vào Tỉnh ủy Chợ Lớn gồm 5 đồng chí: Lê Quang Sung - Bí thư, Nguyễn Thị Nhỏ - Phó Bí thư, Nguyễn Xuân Luyện, Nguyễn Văn Nhâm và một người nữa. Đồng chí đã hăng say hoạt động, đóng góp vào sự lãnh đạo chung của Tỉnh ủy, vừa xây dựng, phát triển Đảng, vừa lãnh đạo các cuộc đấu tranh của quần chúng tại địa phương trong cao trào cách mạng 1930 - 1931.

Giữa năm 1930, Trung ương Đảng tổ chức nhiều cuộc biểu tình, nông dân đấu tranh đòi chính quyển thực dân giảm sưu thuế, trong đó có cuộc biểu tình lớn tại Đức Hòa, tỉnh Chợ Lớn. Trong đợt này, đồng chí Châu Văn Liêm, Bí thư Liên Tỉnh ủy Chợ Lớn - Gia Định, người trực tiếp lãnh đạo các cuộc biểu tình bị sát hại. Xứ ủy Nam Kỳ đã phải cử đồng chí Lê Quang Sung và Nguyễn Thị Nhỏ về phụ trách Tỉnh ủy Chợ Lớn thay đồng chí Châu Văn Liêm để ổn định tình hình, lãnh đạo quần chúng chống khủng bố. Với nhiệm vụ này, đồng chỉ Nguyễn Thị Nhỏ trực tiếp đi xây dựng cơ sở đảng ở vùng Đức Hòa, tỉnh Chợ Lớn, lập ra chi bộ đảng đầu tiên ở làng Thạnh Lợi (Ðức Hòa), đi điễn thuyết kêu gọi quần chúng đứng lên làm cách mạng tại làng Tân Phú, khu vực chợ Rạch Nhum v.v... Tại cuộc họp các đại biểu tháng 11/1930 ở làng Long Hiệp, quận Bến Lức, tỉnh Chợ Lớn, đồng chí Lê Quang Sung được bầu làm Bí thư Tỉnh ủy, đồng chí Nguyễn Thị Nhỏ được bầu làm Phó Bí thư đầu tiên của Tỉnh ủy Chợ Lớn.

Giữa năm 1931, nhiều cơ sở đảng bị phá vỡ trong toàn Nam Kỳ, nhiều thành viên trong Xứ ủy Nam Kỳ bị bắt. Đồng chí Nguyễn Thị Nhỏ cùng với một số lãnh đạo Cộng sản ở Nam Kỳ như Nguyễn Văn Nhung, Ngô Văn Chính, Nguyễn Văn Hoành... đã họp bàn quyết định khôi phục lại Xứ ủy lâm thời Nam Kỳ. Đồng chí Nguyễn Thị Nhỏ cũng được bầu tham gia trong Xứ ủy lâm thời.

Tháng 11/1931, Bí thư Tỉnh ủy Chợ Lớn Lê Quang Sung bị bắt, đồng chí Nguyễn Thị Nhỏ cùng với các đồng chí còn lại trong Tỉnh ủy chịu trách nhiệm chính trong việc lãnh đạo khôi phục và phát triển phong trào ở tỉnh Chợ Lớn, địa bàn hoạt động có lúc sang cả tỉnh Tân An.

Đầu năm 1932, một số các đồng chí lãnh đạo các tỉnh Bến Tre, Vĩnh Long, Chợ Lớn... đã họp với nhau ở Vĩnh Long bàn việc khôi phục lại Xứ ủy. Các đồng chí quyết định thành lập một Xứ ủy lâm thời gồm 3 đồng chí: Đồng chí Phượng (tức Anh) làm Bí thư, đồng chí Nguyễn Thị Nhỏ - Xứ ủy viên, đồng chí Ngô Văn Chính - Xứ ủy viên. Sau một thời gian ngắn, tất cả Xứ ủy lâm thời đều sa vào lưới địch. Trong một lần đi công tác tại thành phố, đồng chí Nguyễn Thị Nhỏ bị địch bắt. Chúng đã tra tấn hết sức dã man nhưng không moi gì được ở người cộng sản kiên cường ấy. Tuy người nhỏ, sức yếu nhưng đồng chí vẫn cắn răng chịu đựng những trận đòn nặng nề chứ nhất đình không hé răng khai báo. Trong nhà tù, đồng chị vẫn là một cán bộ Đảng vững vàng và gương mẫu.

Tử ngày 02  đến ngày 09/5/1933, thực dân Pháp mở phiên tòa đại hình đặc biệt xử 121 đồng chí cộng sản. Tại phiên tòa có mặt nhiều đồng chí lãnh đạo chủ chốt của Đảng bộ Nam kì như Ngô Gia Tự, Phạm Hùng, Lê Văn Lương Hà Huy Giáp, Nguyễn Thị Nhỏ, Lê Quang Sung… Các đồng chí ta đã sử dụng toa án của thực dân Pháp để buộc tội và kết án lại chúng. Riêng đồng chí Nguyễn Thị Nhỏ đã hiên ngang tố cáo chế độ cai trị tàn bạo của thực dân Pháp, đặc biệt là chính sách của chúng đối với chị em phụ nữ.

Tòa án thực dân Pháp tuyên án tử hình 8 người, trong đo có Phạm Hùng, Lê Văn Lương, Lê Quang Sung, Nguyễn Thị Nhỏ; 19 án tù khổ sai chung thân, 79 án tù từ 5 năm đến 20 năm. Vụ án này gây chấn động chính trị mạnh trong toàn Nam Kỳ và lan rộng ra cả nước, gây làn sóng bất bình trong nhân dân tiến bộ thế giới. Do sức ép dư luận trong nước và ở Pháp, với sự can thiệp của luật sư tiến bộ người Pháp Cancellieri, sau đó, thực dân Pháp buộc phải hạ mức án của 8 án tù tử hình xuống còn khổ sai chung thần, riêng Nguyễn Thị Nhỏ lãnh án 15 năm tù khổ sai.

Những năm tháng tiếp theo là những năm tháng kéo dài cuộc sống đen tối trong ngục tù của địch, đồng chí vẫn luôn luôn giữ vững tính thần và truyền lòng tin của mình vào tương lai cách mạng cho các đồng chí và những người ở quanh mình. Đồng chí là người đứng ra tổ chức cuộc sống của chị em trong nhà tù và được mọi người tin cậy.

Giữa năm 1935, một đoàn đại biểu Mặt trận Bình dân Pháp đi thị sát các nhà tù ở Đông Dương. Trong đoàn có nhà báo tiến bộ Pháp Louis Marie Ferreux. Được tiếp xúc với nhà báo này, đồng chí đề nghị nhà báo viết bài tố cáo chế độ thực dân Pháp ở Đông Dương và tố cáo chế độ nhà tù tàn bạo của chúng. Nhờ sự vận động tích cực của Ferreux và tổ chức Quốc tế cứu tế đỏ tiếp sức can thiệp, tháng 7/1935, Toàn quyển Pháp ở Đông Dương buộc phải ra lệnh đặc xá Nguyễn Thị Nhỏ. Đồng chí đã được ra khỏi nhà tù cho về quê nhưng vẫn bị chúng quản thúc, theo dõi chặt chẽ.

Trước Cách mạng tháng Tám, đồng chí Nguyễn Thị Nhỏ đã cùng với chồng là Nguyễn Văn Phát tích cực hoạt động chuẩn bị cho cuộc Tổng khởi nghĩa giành lại chính quyền ở địa phương. Cách mạng tháng Tám là một cuộc đổi đời của dân tộc Việt Nam, nhưng niềm vui chưa được mấy ngày thì thực dân Pháp quay lại xâm lược. Cuối năm 1946, trong lúc tỉnh Vĩnh Long cũng như toàn Nam Bộ, sau một thời kỳ giặc đánh lan ra, gặp nhiều khó khăn đã bắt đầu khôi phục lại và cuộc kháng chiến đang phát triển thuận lợi thì đồng chí Nguyễn Thị Nhỏ mất sau một trận ốm nặng tại Văn phòng Ủy ban nhân dân tỉnh, để lại sự thương tiếc của đồng chí, đồng bào. Đồng chí Nguyễn Thị Nhỏ là một đảng viên phụ nữ tiêu biểu của Đảng bộ Nam Bộ và Đảng bộ Thành phố Hồ Chí Minh.

Trung Ngô