Theo Sách Di tích Quốc gia trên địa bàn tỉnh Long An xuất bản năm 2021, Di tích kiến trúc nghệ thuật “Cụm nhà cổ Thanh Phú Long” toạ lạc tại ấp Thanh Phú, xã Thanh Phú Long, huyện Châu Thành, tỉnh Long An. Khu nhà cổ của dòng họ Nguyễn Hữu còn được biết đến với cái tên “Xóm nhà giàu”. Có tài liệu cho rằng, địa danh này bắt nguồn từ tiếng Pháp. Trong một lần hành quân qua làng này, lính Pháp phát hiện những ngôi nhà to, đẹp được xây dựng theo kiến trúc cổ, thể hiện chủ nhân là những người giàu có nên chúng gọi là “Quartier de rich”, tạm dịch “Xóm nhà giàu”. Từ đó, người dân địa phương đã gọi theo địa danh này để chỉ những ngôi nhà cổ nơi đây.

Vào cuối thế kỷ XVIII, đầu thế kỷ XIX, trong phong trào “Nam tiến” của lưu dân người Việt. Trong số lưu dân người Việt đến khai hoang, lập ấp ở vùng đất này có gia đình ông Nguyễn Văn Mọi, gốc từ miền Trung. Ông Nguyễn Văn Mọi cùng vợ là bà Nguyễn Thị Sườm di cư vào Nam, định cư tại Phú Tây (nay là xã Thanh Phú Long). Trải qua quá trình lao động cần cù, làm ăn ngày càng phát đạt, đến đời thứ 3 thì gia thế họ Nguyễn nổi danh khắp vùng và những ngôi nhà cổ ra đời từ đó. Con cháu họ Nguyễn đã xây dựng những ngôi nhà cổ với kiến trúc độc đáo, trang trí nội thất những tác phẩm nghệ thuật điêu khắc gỗ cực kỳ tinh xảo.  

Cụm nhà cổ Thanh Phú Long gồm 3 ngôi nhà có cấu trúc tương đối giống nhau, được xây dựng cách đều nhau trên một mảnh đất rộng khoảng 15.000 m² (mỗi ngôi nhà có diện tích 528 m² trong khu đất 5.000 m²). Các ngôi nhà này được dựng kiểu nhà rội, tường gạch mái ngói, nền lát gạch hoa, kết cấu kiến trúc gỗ 3 gian 2 chái. Nhìn trên bình đồ, nhà có hình chữ  Khẩu, gồm nhà trước và nhà sau, nối với nhau bằng hai nhà cầu, chính giữa có khoảng trống gọi là sân “thiên tỉnh” (giếng trời).

Chủ nhân xây dựng những ngôi nhà này thuộc tầng lớp thượng lưu, có danh tiếng và địa vị xã hội thời Pháp thuộc. Đầu tiên là nhà ông Nguyễn Hữu Hiệp, là một điền chủ giàu có và làm Cai tổng của làng (Cai tổng Hiệp). Hiện nay, ông Nguyễn Hữu Xuân (cháu cố ông Hiệp) là người thừa kế và quản lý ngôi nhà này.

Ngôi nhà thứ hai của ông Nguyễn Hữu Hoanh. Ông Hoanh sinh thời làm Hội đồng xã thời Pháp nên gọi là Hội đồng Hoanh. Sau khi ông Hoanh qua đòi, ông Nguyễn Hữu Niên (cháu nội ông Hoanh) là người thừa kế ngôi nhà; khi ông Niên mất, bà Trần Thị Ba (vợ ông Niên) là người thừa kế và quản lý ngôi nhà đến nay.

Ngôi nhà thứ ba của ông Nguyễn Hữu Huyền (Hội đồng Huyền). Sau khi ông Huyền mất, ông Nguyễn Hữu Phuông (con ông Huyền) thừa kế ngôi nhà. Khi ông Phuông mất, bà Nguyễn Thị Ngà (con ông Phuông) thừa kế và quản lý ngôi nhà đến nay.

Căn cứ vào những hiện vật còn lưu giữ có ghi niên đại và lời thuật lại của con cháu dòng họ Nguyễn Hữu, thời gian tạo lập những ngôi nhà này sớm nhất vào cuối thế kỷ XIX cho đến những năm đầu thế kỷ XX. Đầu tiên là nhà ông Nguyễn Hữu Hiệp, trên các bức hoành phi có dòng lạc khoản Quý Mão niên tức năm 1903; kế đến là nhà ông Nguyễn Hữu Hoanh, trên cuốn thư có 3 chữ Hán Đinh Mùi niên tức năm 1907; thứ 3 là nhà ông Nguyễn Hữu Huyền (con của ông Hoanh).

Cụm nhà cổ Thanh Phú Long có chung đặc điểm là nội thất được xây dựng theo cùng một kiểu kiến trúc: nhà rội (nhà trước) và nhà xuyên trính (nhà sau) với bố cục thống nhất dạng hình chữ Khẩu. Lối kiến trúc này phổ biến ở miền Trung và ảnh hưởng nhiều đến kiến trúc nhà ở của một bộ phận lưu dân gốc miền Trung trong quá trình di dân khai phá vùng đất Nam Bộ dưới thời các Chúa Nguyễn.Về mặt kỹ thuật cho thấy những ngôi nhà này được dựng bởi cùng một nhóm thợ từ miền Trung vào.Trên tổng thể, kết cấu kiến trúc những ngôi nhà này bằng gỗ là chủ yếu, bên cạnh đó pha lẫn kiến trúc phương Tây (mặt tiền nhà) bởi vì giai đoạn này văn hoá Pháp ít nhiều đã xâm nhập vào đời sống xã hội của người dân Nam Bộ, nhất là tầng lớp thượng lưu. Điều đó thể hiện ở mô thức kiến trúc kết hợp giữa nhà cổ truyền và nhà hiện đại trong những ngôi nhà cổ dòng họ Nguyễn. Cũng cùng là kiến trúc cổ nhưng nếu so sánh kiểu nhà rội nguyên bản tại miền Trung và những ngôi nhà cổ dòng họ Nguyễn, chúng ta thấy những ngôi nhà cổ của dòng họ Nguyễn rộng rãi, thoáng đạt hơn với không gian nội ốc, ngoại vi có tính phóng khoáng, giao lưu mở rộng.

Nhà chính (nhà trước) được làm bằng gỗ căm xe, loại gỗ phổ biến ở Nam Bộ. Hầu hết gỗ làm nhà được mua từ Mỹ Tho, vận chuyển bằng đường sông. Ngói lợp nhà được vận chuyển bằng đường bộ về từ Biên Hoà (Đồng Nai). Riêng gạch hoa và một số bộ phận trang trí được đặt hàng từ bên Pháp chở sang. Nhà phụ (nhà sau) kết cấu kiểu “xuyên trính”, có 8 cột chia làm hai hàng, chân đế mỗi cột được kê bằng đá xanh, tiện tròn.

Về nghệ thuật trang trí khá phong phú, đa dạng trong cách thể hiện. Cũng là những mô típ trang trí cổ điển như “Tứ linh”,“Bát bửu”,“Tứ thời” nhưng cách thể hiện không câu nệ, khuôn sáo. Ví dụ như đề tài: chim phượng; có nơi thể hiện dạng đề tài cách điệu như “dây lá hoá phượng”, có chỗ lại là đề tài tả thực như: “chim phượng và giỏ hoa” hoặc “hoa cúc và chim phượng”.

Ngoài những tác phẩm điêu khắc gỗ tinh xảo, còn có sự hiện diện của những tác phẩm gỗ cẩn ốc như: liễn đối, tủ thờ, trang trí trên cây xuyên, khung bao lam. Cùng với các hoành phi, cuốn thư sơn son thếp vàng, các tác phẩm này cũng làm đa dạng thêm loại hình sản phẩm mỹ thuật thủ công độc đáo trong các ngôi nhà cổ dòng họ Nguyễn. Về kỹ thuật chạm khắc gỗ trên các công trình kiến trúc, đã thể hiện một bề dày kinh nghiệm cũng như tài năng sáng tạo của các nghệ nhân chạm khắc gỗ; là phối hợp khá đa dạng, nhuần nhị các kỹ thuật chạm độc, chạm ém mí, chạm lộng, tỉa tách….với thủ pháp điêu luyện, chắc tay.

Về những tác phẩm chạm khắc gỗ gắn vào chi tiết kiến trúc và chi tiết cấu thành kiến trúc, từ phong cách nghệ thuật đến thủ pháp kỹ thuật cho thấy dấu ấn của nhóm nghệ nhân họ Đinh- một cánh thợ chạm khắc gỗ nổi tiếng ở Cần Đước (Long An) mà tác phẩm nghệ thuật của nhóm thợ này còn được lưu giữ ở khá nhiều công trình kiến trúc cổ tại thành phố Hồ Chí Minh và các tỉnh Long An, Tiền Giang, Bến Tre… Những công trình kiến trúc gỗ, những tác phẩm nghệ thuật điêu khắc trong kiến trúc của những ngôi nhà cổ ở “Xóm nhà giàu” cho thấy một trình độ bậc thầy của những người thợ mộc miền Trung, của những thợ chạm gỗ Nam Bộ trong xử lý kết cấu kiến trúc, xử lý kỹ thuật, bố cục đề tài, cũng như cách trình bày đa dạng và sinh động.

Ngoài ra, Cụm Nhà cổ Thanh Phú Long có những hiện vật quý hiếm, nổi bậc nhất là 3 tủ thờ cẩn ốc xà cừ, có niên đại đầu thế kỷ XX, các bộ ván 2 tấm, 3 tấm bằng gõ đỏ, ghế bàn dài chạm nổi, ghế bàn tròn nguyên mặt, các bức hoành phi sơn son thếp vàng, đôi liễn cẩn ốc quí, các bộ lư đồng hình vuông có niên đại cuối thế kỷ XIX, các lục bình, bát hương bằng gốm có niên đại cuối thế kỷ XIX...

Cụm nhà cổ Thanh Phú Long là một nhóm di tích kiến trúc nghệ thuật đặc sắc, mang đậm dấu ấn nghệ thuật điêu khắc gỗ truyền thống của dân tộc. Trong xu thế hội nhập, hợp tác, phát triển về kinh tế - văn hóa mang tính toàn cầu, kiến trúc cổ và nghệ thuật chạm khắc gỗ truyền thống Việt Nam là những di sản văn hóa- nghệ thuật quí báu của dân tộc, cần được bảo tồn và phát huy, phục vụ hiệu quả tham quan du lịch, thúc đẩy phát triển kinh tế - xã hội; đồng thời cụm nhà cổ này là đề tài nghiên cứu quan trọng về kiến trúc và điêu khắc truyền thống Việt Nam.

Trung Ngô (Tổng hợp)