Di tích kiến trúc “Nhà Trăm cột” tại ấp Cầu Ngang, xã Long Hựu Đông, huyện Cần Đước, tỉnh Long An. Trước đây nhân dân quen gọi là Nhà ông Hội Đồng, nhà ông Cả. Đó là tên gọi gắn với chức sắc của chủ nhân qua các đời. Ngày nay phổ biến nhất vẫn là Nhà Trăm cột, tên gọi đặc trưng cho kiến trúc của ngôi nhà (trên 100 cột) và đây cũng là cách gọi của người dân địa phương về ngôi nhà độc đáo này.

Ảnh: CTV

Theo Sách Di tích Quốc gia trên địa bàn tỉnh Long An của Sở Văn hóa-Thể thao và Du lịch, Nhà xuất bản Thanh niên xuất bản năm 2021, ngôi nhà do ông Trần Văn Hoa, là Hương Sư làng Long Hựu, tổng Lộc Thành Hạ, tỉnh Chợ Lớn. Ngôi nhà này được khởi công vào năm 1901, đến năm 1903 thì hoàn thành và năm 1904 thì xong phần chạm khắc trang trí do nhóm 15 thợ từ làng Mỹ Xuyên - làng chạm khắc mộc nổi tiếng của Thừa Thiên - Huế thực hiện bằng chất liệu chủ yếu là các loại gỗ quý như cẩm lai, mun...

Nhà Trăm Cột có diện tích kiến trúc 882m², chính diện hướng Tây Bắc, tọa lạc trên một khu vườn rộng 4.044m². Ngôi nhà có kết cấu kiến trúc gồm 3 gian, 2 chái; nội thất gồm có hai phần: phần trước là nội tự - ngoại khách (phía trong thờ tự, phía ngoài tiếp khách); phần sau là phần để ở và sinh hoạt; lẫm lúa ở sau cùng đã bị tháo dở năm 1952, đã được trùng tu, tôn tạo lại. Vật liệu xây nhà hoàn toàn bằng các loại danh mộc như cẩm lai, gõ đỏ, gỗ mật…, mái lợp ngói âm dương, nền bằng đá tảng, cách mặt đất 0,9 m, nền lát gạch Tàu hình lục giác.

Nhà Trăm Cột có kiến trúc truyền thống, kiểu nhà rường ở miền Trung với kết cấu xuyên trính (còn gọi là nhà đâm trính, nhà rường…), khung sườn kiểu bát trụ, định vị theo hướng Tây-Đông,Tiền-Hậu. Các bộ phận của kết cấu chính như trính, trổng đều được trang trí bằng cách chạy chỉ, uốn cong. Tiếp giáp giữa bộ phận trính và trổng để đỡ đòn dông nóc nhà được cách điệu hình “chày cối” tượng trưng cho âm dương hòa hợp (nên còn gọi là kiểu nhà chày cối). Kết cấu này có nhiều ưu điểm bởi bộ khung rất chắc chắn. Nội thất ngôi nhà kiểu bát trụ không có hàng cột giữa nên không gian được tạo ra ở giữa nhà rất rộng thích hợp để thờ tự.

Xét về qui mô kiến trúc, Nhà Trăm Cột không lớn so với một số ngôi nhà cổ cùng thời khác, nhưng nghệ thuật trang trí ở đây rất đáng chú ý, từ cách bố cục, thể hiện đề tài đến xử lý kỹ thuật, đều cho thấy tay nghề điêu khắc của các nghệ nhân ở vào trình độ điêu luyện. Toàn bộ hệ thống vì kèo, xuyên được chạm nổi, chạm lọng các đề tài Vân hóa long”, “ Tứ thời”… kiểu “Dây lá hóa” đặc trưng của Huế rất công phu, sắc sảo. Các gian nội tự -ngoại khách là nơi tập trung cao nhất giá trị thẩm mỹ của công trình mà người xưa đã gửi gắm trên từng nét chạm. Đó là một tập hợp đa dạng, phong phú các đề tài cổ điển như “Tứ linh” ,Tứ thời”, “Bát quả”; các mô típ thể hiện Phúc - Lộc -Thọ bên cạnh các đề tài phương Tây như Hoa Hồng, Sóc - Nho…, cùng các đề tài cây trái của vùng đất Nam Bộ như mãng cầu, bình bát, khế, măng cụt …được các nghệ nhân thể hiện công phu trên các bao lam, các khung ô hộc, vách ngăn, vách lá gió, bàn thờ, ghế nghi, bàn tròn, bàn dài…bằng kỹ thuật chạm lọng, chạm nổi, chạm bong kênh, chạm nổi trên nền chạm lọng… hết sức điêu luyện.

Từ lúc xây dựng đến nay, Nhà Trăm Cột đã qua ba lần trùng tu. Lần thứ nhất, vào năm 1952, gia chủ dở bỏ lẫm lúa phía sau, đồng thời làm mới mặt tiền nhà bằng chất liệu hiện đại bê tông cốt thép (cột, vách trước) và lát gạch hoa (nền hành lang). Lần sửa chữa này đã làm thay đổi một phần tính nguyên thủy của nhà. Từ sau khi được xếp hạng di tích kiến trúc nghệ thuật cấp quốc gia, di tích được trùng tu bằng nguồn vốn đầu tư của Bộ Văn hóa-Thông tin (nay là Bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch) trong chương trình chống xuống cấp di tích quốc gia, đã tránh được sự tùy tiện trong sửa chữa như trước kia. Năm 2001, một phần mái và các cấu kiện kiến trúc bị xuống cấp được thay mới nhưng vẫn nguyên kiểu dáng kiến trúc ban đầu. Năm 2007 ngôi nhà được trùng tu gồm các hạng mục mái ngói, vách và một số cấu kiện kiến trúc đã làm cho di tích giống như thưở ban đầu.

Là một công trình kiến trúc cổ đậm tính dân tộc duy nhất ở Long An còn tồn tại gần như nguyên vẹn cho tới ngày nay, di tích Nhà Trăm cột có giá trị lớn về kiến trúc và nghệ thuật điêu khắc chạm gỗ.

Về kiến trúc, đây là kiểu nhà xuyên trính: một kiểu thức thời Nguyễn đã trờ thành điển hình cho kiểu kiến trúc dân dụng nhà ở của tầng lớp thượng lưu ở Nam bộ vào cuối thế kỷ XIX đầu thế kỷ XX. Công trình kiến trúc này do nhóm thợ miền Trung thực hiện vì vậy mang dấu ấn rõ nét của phong cách Huế và là một trong những dư ba cuối cùng của nghệ thuật Nguyễn trong hoàn cảnh Nam bộ đã trở thành thuộc địa của Pháp.

Về nghệ thuật điêu khắc trong kiến trúc, những tác phẩm chạm gỗ ở Nhà Trăm cột đã thể hiện trình độ điêu luyện của những nghệ nhân từ bố cục, đề tài, xử lý kỹ thuật cũng như cách trình bày đa dạng và sinh động.

Về chủ đề trong nghệ thuật trang trí, Nhà Trăm cột thể hiện sự phong phú và sáng tạo. Ở đây không chỉ đóng khung trong những mô típ cổ điển như “Tứ linh”“Bát quả” … mà cây trái Nam bộ cũng được đưa vào khắc họa đậm nét, thậm chí chiếm tinh thần chủ đạo của tác phẩm. Bên cạnh đó, còn có những đồ án phong cách mỹ thuật phương Tây như dây lá Tây ở bàn tròn, bàn chữ nhật, song tiện ở trường kỷ, vách lá gió, hoa hồng ở bao lam… góp phần đa dạng chủ đề trang trí, tạo cảm xúc hấp dẫn cho du khách khi thưởng ngoạn vẻ đẹp kỳ mỹ của ngôi nhà.

Ảnh: CTV

Về kỹ thuật chạm khắc trên công trình kiến trúc, Nhà Trăm cột là một tập hợp phong phú của các kỹ thuật chạm lọng, chạm nổi, chạm bông kênh… với thủ pháp điêu luyện và chắc tay.

Theo các tài liệu nghiên cứu, nhà 100 cột là một ngôi nhà có kiểu thức thời Nguyễn, về tổng quan mang dấu ấn rõ rệt của phong cách Huế. Nhưng do được làm theo đơn đặt hàng của gia chủ trong bối cảnh Nam bộ thời Pháp thuộc, nên có nhiều nét thay đổi trong đề tài trang trí, tạo được sự phong phú và đa dạng.

Qua hơn 100 năm tồn tại, phần nội thất bên trong của ngôi nhà vẫn còn chắc chắn, tuy nhiên những hạng mục khác như gạch ngói và những phần chịu nhiều nắng mưa bên ngoài đã có phần xuống cấp. Đây là một công trình có sự kết hợp hài hòa giữa kiến trúc Trung và Nam bộ, cùng nội dung sâu sắc ẩn chứa bên trong những đường nét chạm trổ tinh xảo và độc đáo. Nhà Trăm cột đã được xếp hạng là di tích kiến trúc nghệ thuật cấp quốc gia.

Trung Ngô