Tỉnh Long An có vị trí nối liền giữa miền Đông và miền Tây Nam bộ, trong hai cuộc kháng chiến chống thực dân Pháp và đế quốc Mỹ, Đảng bộ và nhân dân Long An đã trải qua nhiều thử thách và sớm phát huy truyền thống đấu tranh yêu nước, lập nên những chiến công, cùng cả bảo vệ nền độc lập tự do của Tổ quốc. Trận đánh Hiệp Thạnh - Phú Ngãi Trị - Miễu Bà Cố ngày 24 tháng 02 năm 1954 là một trong những trận đánh tiêu biểu của quân và dân Long An trong giai đoạn này.

Sang năm 1954, Pháp triển khai kế hoạch Na-va với xây dựng Điện Biên Phủ thành cứ điểm chiến lược hòng cứu vãn tình thế bị sa lầy trên chiến trường Đông Dương. Về phía cách mạng Việt Nam, ta đẩy mạnh chiến dịch Đông Xuân năm 1953 - 1954 nhằm góp phần chiến thắng chung cuộc, căng kéo địch, tạo điều kiện cho chiến trường Điện Biên Phủ giành thắng lợi và đi đến kết thúc 9 năm kháng chiến chống thực dân Pháp. Khoảng giữa năm 1953, đồng chí Trần Văn Trà, Tư lệnh, Thường vụ Phân liên Khu ủy miền Đông làm việc với Thường vụ Tỉnh ủy Mỹ Tho (gồm các tỉnh Tân An - Mỹ Tho - Gò Công được sáp nhập tháng 6 năm 1951), yêu cầu đẩy mạnh hoạt động phối hợp với chiến dịch Đông Xuân 1953 -1954 trên chiến trường cả nước. Bộ đội ta lúc này đã trưởng thành về trình độ chỉ huy tác chiến, có thể phản công và tiến công với Pháp và tay sai trên địa bàn huyện, tỉnh và cùng toàn miền làm tiêu hao, kéo căng sinh lực địch theo mục tiêu chiến lược, góp phần phá sản kế hoạch Na-va, đẩy thực dân Pháp vào thế bị động, đi đến kết thúc thắng lợi của chiến dịch lịch sử Điện Biên Phủ tháng 5 năm 1954.

Huyện Vàm Cỏ (được sáp nhập năm 1952 bao gồm huyện Châu Thành, huyện Tân Trụ và phần lớn thành phố Tân An ngày nay), là một trong những địa bàn sung yếu có nhiều chiến tích vẻ vang. Trong chín năm kháng chiến chống Pháp (1945-1954), Đảng bộ và quân dân huyện Vàm Cỏ đã tổ chức nhiều trận chiến đấu làm cho kẻ địch kinh hoàng. Riêng khu vực Hiệp Thạnh - Phú Ngãi Trị - Vĩnh Công thuộc huyện Châu Thành ngày nay, nhiều trận đánh lớn được ghi nhận: Quân dân huyện và chi đội 14 diệt nhiều tên địch vào cuối năm 1946; đánh, ngăn chặn trận càn của Pháp vào khu vực Miễu Bà Cố tháng 11 tháng 1947 và trận đánh lớn tại khu vực Miễu Bà Cố vào ngày 24 tháng 02 năm 1954.

Trong những năm 1952 -1953, trên địa bàn huyện Vàm Cỏ địch tập trung lực lượng đóng đồn bót khắp các xã. Hoạt động của lực lượng vũ trang cách mạng, lực lượng chính trị ở địa phương hết sức khó khăn. Chiến thắng trận Kinh Bùi tháng 6 năm 1953 đánh tan 2 đại đội địch, tiêu diệt hoàn toàn 01 đại đội, bắt sống 40 tên cùng với các chiến thắng chung của toàn quốc (chiến dịch Thượng Lào tháng 3 năm 1953; truy kích, giải phóng Lai Châu tháng 12 năm  1953; chiến dịch Bắc Tây Nguyên, giải phóng Kon Tum tháng 02 năm 1954)  đã vỗ vũ mạnh mẽ khí thế tổng phản công của lực lượng vũ trang, lực lượng chính trị và quần chúng ở huyện Vàm Cỏ bằng 3 mũi quân sự - chính trị - địch vận. Huyện đã tiến hành mở các đợt hoạt động từ cuối tháng 12 năm 1953 đến đầu tháng 2 năm 1954, quét sạch các đồn bót dân vệ ở ấp, xã, phần lớn các xã chỉ còn 1 bót bảo an, mở ra nhiều lõm căn cứ du kích và tạo được địa bàn cho lực lượng trên về đứng chân.

Giữa tháng 2 năm 1954 được sự chỉ đạo của Phân liên khu ủy miền Đông và tỉnh Mỹ Tho, Tiểu đoàn 309 (tiểu đoàn cơ động trên địa bàn Tân An - Mỹ Tho) lần đầu tiên được điều về hoạt động ở huyện Vàm Cỏ là vùng địch tạm chiếm. Địa bàn trú quân của Tiểu đoàn 309 là khu vực Hiệp Thạnh, Phú Ngãi Trị. Sau những ngày khẩn trương nghiên cứu, lực lượng Tiểu đoàn 309 và lực lượng địa phương tổ chức đánh chiếm bót Vĩnh Công vào ngày 22 tháng 2 năm 1954, tiếp đó tiến hành trận chống càn vào ngày 24 tháng 2 năm 1954 tại Hiệp Thạnh - Phú Ngãi Trị - Miễu Bà Cố gây tiếng vang.

Miễu Bà Cố là một ngôi miễu nhỏ có trên 150 năm, nằm tại ấp Bình Trị, xã Phú Ngãi Trị, huyện Vàm Cỏ. Trận đánh Hiệp Thạnh - Phú Ngãi Trị - Miễu Bà Cố diễn ra ngày 24 tháng 2 năm 1954 với các diễn biến chính như sau:

Sau khi nghiên cứu các phương án chống địch càn quét, căn cứ vào tình hình địch và quy luật hành quân của chúng, lực lượng cách mạng nhận thấy địch có thể hành quân từ 3 hướng: Kỳ Son đổ xuống, Tầm Vu kéo lên, Vĩnh Công đi qua. Ban chỉ huy Tiểu đoàn 309 đã xây dựng phương án tác chiến và bố trí đội hình chiến đấu của Tiểu đoàn: Đại đội 939, Trung đội A đóng ở xóm Bà Cù Giỏi, Trung đội B đóng ở ấp Bình Trị, xã Phú Ngãi Trị (phía tây bắc cầu Biệt Trẹt), Trung đội C đóng ở ấp Bình Trị (phía bắc rạch Bà Qụa). Đại đội 941 và lực lượng vũ trang huyện Vàm Cỏ đóng ở ấp Bình Trị (phía nam Rạch Bà Quạ).

Quang cảnh lễ kỷ niệm 70 năm chiến thắng trận Hiệp Thạnh - Phú Ngãi Trị - Miễu Bà Cố (24/02/1954 - 24/02/2024) tại huyện Châu Thành, tỉnh Long An

Khoảng 10 giờ ngày 24 tháng 2 năm 1954, hai cánh quân của địch triển khai hành quân. Một cánh trên 1 trung đội hành quân từ Tầm Vu theo lộ 12 (lộ nối liền thị trấn Tầm Vu đến Kỳ Son xã Bình Qưới) tiến vào cầu Bà Thơm. Cánh quân còn lại khoảng 1 trung đội từ cầu Vĩnh Công vào ấp Bình Trị, phía nam rạch Bà Quạ.

Ban chỉ huy Tiểu đoàn 309 lênh cho các đơn vị nắm rõ và chuẩn bị chiến đấu. Trung đội A đại đội 939 ở xóm Bà Cù Giỏi đợi địch đến gần nổ súng và xuất kích thẳng vào giữa đội hình quân địch tiêu diệt được một số tên địch. Số còn lại chạy về hướng Tầm Vu bị trung đội A truy kích đến cầu Bà Thơm. Ở hướng xã Vĩnh Công, trung đội B đại đội 941 cùng địa phương quân Vàm Cỏ chờ địch đến gần nổ súng diệt được một số tên địch, số còn lại tháo chạy ra lộ 21 (tỉnh lộ 827A). Trận này, ta diệt một số tên địch, thu một số súng trường và đạn dược.

Buổi chiều, tại cầu Bà Thơm, một cánh quân địch khoảng 1 đại đội từ Kỳ Son hành quân theo lộ 12 vào Phú Ngãi Trị. Ban chỉ huy ra lệnh cho các đơn vị trở về vị trí, chuẩn bị lực lượng sẵn sàng đón đánh. Địch đổ quân bằng xe cơ giới từ Tân An xuống Kỳ Son, sau đó hành quân bộ vào Phú Ngãi Trị.

Đội hình Tiểu đoàn 309 đã kịp điều chỉnh. Trung đội A đại đội 939 từ cầu Bà Thơm rút về Phú Ngãi Trị, lúc này địch đã xuất hiện trên lộ 12 buột trung đội B tạt qua ấp Bình Trị 1 (phía rạch Sâu). Đại đội 941 và bộ đội địa phương huyện bố trí một bộ phận nhỏ chiến đấu ở phía nam rạch Bà Quạ, phần lớn lực lượng tập trung sang ấp Bình Trị phía bắc rạch Bà Qụa. Trung đội C đại đội 939 và trợ chiến Tiểu đoàn 309 trở thành cánh quân đánh chính diện. Đại đội 941 và địa phương quân Vàm Cỏ đánh vào sườn phía nam đội hình địch. Trung đội A và trung đội B của đại đội 939 khóa đuôi, đánh vào sườn phía bắc đội hình địch.

Tại cánh quân chính diện, đợi bọn địch hành quân trên lộ 12 đến gần, đại đội 939 và trợ chiến của Tiểu đoàn nổ súng tiêu diệt. Cùng lúc, đại đội 941 và bộ đội địa phương Vàm Cỏ cùng trung đội A, trung đội B của đại đội 939 kịp thời phối hợp xung phong đồng loạt chia cắt, tiêu diệt từng bộ phận địch. Gần Miễu Bà Cố có một cái ao, địch lợi dụng khu bờ ao chống trả quyết liệt. Tại đây, các mũi tiến công của quân ta tiêu diệt phần lớn quân địch.

Địch rơi vào thế bị bao vây, các phân đội của Tiểu đoàn 309 chiến đấu dũng mãnh, chia cắt, tiêu diệt từng bộ phận địch kết hợp với kêu gọi địch buông súng đầu hàng. Kết thúc trận đánh, quân ta làm chủ trận địa, tiêu diệt 1 tiểu đoàn địch, bắt sống hơn 100 tên, thu hơn 100 súng các loại, nhiều đạn dược và quân trang quân dụng.

Chiến thắng Hiệp Thạnh - Phú Ngãi Trị - Miễu Bà Cố là kết quả từ sự chỉ đạo đúng hướng, kịp thời của Trung ương Cục miền Nam, phân Liên Khu uỷ miền Đông, Đảng bộ tỉnh Mỹ Tho, Huyện ủy Vàm Cỏ và kế hoạch tác chiến linh hoạt, nhạy bén, tinh thần chiến đấu kiên cường của Tiểu đoàn 309 và lực lượng vũ trang địa phương. Lực lượng vũ trang ta đã kết hợp tác chiến với công tác binh địch vận, vừa chia cắt, vừa tập kích giành thắng lợi, tránh được nhiều tổn thất, kéo căng sinh lực địch theo mục tiêu kế hoạch, chiến lược đề ra, góp phần xứng đáng vào chiến thắng lịch sử Điện Biên Phủ tháng 5 năm 1954.

Đây là trận đánh gây tiếng vang đầy hiệu quả của quân ta thời điểm bấy giờ, buộc địch phải co cụm trên địa bàn tỉnh, tạo đà cho lực lượng vũ trang phát triển, mở thế cho quần chúng cách mạng tiến lên mở rộng vùng giải phóng.

Kết quả của trận đánh tại khu vực Hiệp Thạnh - Phú Ngãi Trị - Miễu Bà Cố chứng minh sự lớn mạnh của phong trào du kích địa phương. Thường vụ Tỉnh ủy Mỹ Tho, Huyện ủy Vàm Cỏ và các chi ủy xã đã chỉ đạo địa phương quân và du kích xã làm nòng cốt cho lực lượng chính trị của quần chúng, vận dụng phương châm linh hoạt phối hợp cả 3 vùng (địch hậu, tạm bị chiếm, du kích), phát huy thắng lợi tiếp tục đánh địch, mở rộng vùng giải phóng của huyện Vàm Cỏ hình thành 3 vùng du kích lớn:

1 - Vùng Bình Quới - Vĩnh Công - Hiệp Thạnh - Phú Ngãi Trị.

2- Vùng An Lục Long -Thanh Phú Long.

3-Vùng Nhựt Ninh - Tân Phước - Bình Tịnh.

Kỷ niệm 70 năm chiến thắng trận Hiệp Thạnh - Phú Ngãi Trị - Miễu Bà Cố (24/02/1954 - 24/02/2024) là hoạt động tuyên truyền trọng tâm của tỉnh Long An tiến tới các hoạt động kỷ niệm 70 năm chiến thắng lịch sử Điện Biên Phủ (07/5/1954 - 07/5/2024) của cả nước; hoạt động này nhằm ôn lại truyền thống hào hùng của quân và dân ta trong kháng chiến chống Pháp; giáo dục thế hệ trẻ ghi nhớ công lao to lớn của lớp lớp cha anh đã hy sinh anh dũng vì quê hương, đất nước đem lại cuộc sống hòa bình hạnh phúc cho nhân dân.

Ngô Thành Trung