Theo sách “Những chiến sĩ hào kiệt kiên trung-Lưu danh cùng đảng bộ và nhân dân Thành phố Hồ Chí Minh anh hùng” do Ban Tuyên giáo Thành uỷ Thành phố Hồ Chí Minh phát hành, đồng chí Phạm Ngọc Thuần sinh ngày 14 tháng 5 năm 1914 tại Tân Hào Đông, quận Ba Tri (nay là huyện Ba Tri), tỉnh Bến Tre trong một gia đình Công giáo. Thuộc gia đình Công giáo đại địa chủ - tư sản - trí thức lớn nhất của Nam Bộ, từ nhỏ Phạm Ngọc Thuần đã được học ở Trường dòng Taberd Sóc Trăng, sau đó sang Pháp học phổ thông rồi vào đại học.

Từ năm 1933 đến năm 1938, ông học luật ở Paris, đậu cử nhân Luật công pháp và tư pháp quốc tế, rồi tiếp tục học tiến sĩ Luật. Ông đã đỗ hai bằng cao đẳng, đủ điều kiện bảo vệ tiến sĩ nhưng chưa kịp trình luận án. Thời gian này ông bắt buộc phải học và đỗ bằng huấn luyện quân sự.

Năm 1939, khi Chiến tranh thế giới thứ hai bùng nổ, ông bị điều động vào học tại Trường Sĩ quan lưu hậu của quân đội Pháp, ra trường được phong quân hàm thiếu úy và chiến đấu ở mặt trận miền Đông nước Pháp trong cuộc chiến tranh Đức - Pháp. Năm 1941, luật sư Phạm Ngọc Thuần về Sài Gòn.

Đêm ngày 09 tháng 3 năm 1945, Nhật đảo chính Pháp, bộ máy thống trị của thực dân Pháp được thay thế bởi bộ máy của phát xít Nhật. Tháng 4 năm 1945, khi đang làm luật sư thực tập ở Sài Gòn, ông được mời tham gia lập tòa án thay thế tòa án Pháp.

Cách mạng Tháng Tám 1945 bùng nổ, nhân dân ta nhanh chóng giành chính quyền trong cả nước rất nhanh gọn. Tại Sài Gòn, dưới sự lãnh đạo của Xứ ủy Nam Bộ, chính quyền cách mạng đã được thiết lập vào ngày 25 tháng 8 năm 1945. Ngay hôm sau, chính quyền cách mạng tổ chức bầu Tòa án Thượng thẩm. Luật sư trẻ tuổi Phạm Ngọc Thuần được cử làm Phó Chưởng lý của Tòa Thượng thẩm Sài Gòn.

Ngày 23 tháng 9 năm 1945, quân Pháp đánh chiếm Sài Gòn, cuộc kháng chiến của Nam Bộ bùng nổ. Ngày 24 tháng 9 năm 1945, các cơ quan Xứ bộ Nam Bộ từ Sài Gòn dời về Mỹ Tho, đồng chí Phạm Ngọc Thuần được mời làm cố vấn Ủy ban Kháng chiến quận An Hóa rồi làm Hội thẩm chuyên môn Tòa án quân sự tỉnh Mỹ Tho.

Tháng 01 năm 1946, địch đánh chiếm Cai Lậy, ông cùng các cơ quan kháng chiến vào vùng Đốc Binh Kiều ở Mỹ An. Sau đó ông bí mật lên miền Đông Nam Bộ, gặp đồng chí Thái Văn Lung - một người bạn thân thiết đang chuẩn bị lên đường ra Trung ương công tác. Luật sư Thái Văn Lung tiếp nhận đồng chí Phạm Ngọc Thuần vào đoàn ra Bắc, nhưng do chiến tranh lan rộng, ngày càng ác liệt, nên hai ông ở lại Gia Định, công tác ở Đại đội bộ Đại đội 15 - Chi đội 6, còn gọi là bộ đội Thái Văn Lung tại Bình Thái - Gia Định. Ông công tác tại đây trong tháng 3 và tháng 4 năm 1946. Khi bộ đội thiếu gạo, bằng uy tín cá nhân của mình ông đi quyên tiền, quyên gạo trong dân, cùng đồng chí Thái Văn Lung viết thư mượn tiền của anh em trí thức Sài Gòn ủng hộ bộ đội.

Tháng 5 và tháng 6 năm 1946, ông được chỉ định làm Phó Ban Tuyên truyền tỉnh Gia Định, phải vượt qua rất nhiều khó khăn để triển khai công việc trong khi tỉnh không có điều kiện cấp kinh phí để hoạt động. Ngày 14 tháng 7 năm 1946, tại An Phú Đông - Gia Định, đồng chí Phạm Ngọc Thuần được kết nạp vào Đảng Cộng sản Đông Dương (nay là Đảng Cộng sản Việt Nam). Sau khi được kết nạp vào Đảng, ông về miền Tây nhận nhiệm vụ mới. Tháng 9 năm 1946, ông được cử giữ chức Phó Chủ tịch Ủy ban Hành chính Nam Bộ, quyền Chủ tịch Ủy ban Hành chính Nam Bộ cho đến tháng 7 năm 1948. Với cương vị của mình, năm 1947, ông chỉ thị cho các tỉnh miền Đông Nam Bộ tăng gia sản xuất, tự túc lương thực đề phòng địch phong tỏa các con đường vận chuyên lúa gạo từ miền Tây lên, từ miễn Trung vào.

Trong hai năm 1947 - 1948, do công quỹ Nam Bộ thiếu trầm trọng, ông tán thành chủ trương của Kỹ sư Kha Vạng Cân - phụ trách kinh tế và là Giám đốc Sở Kinh tế Nam Bộ tổ chức kinh tế kháng chiến, độc quyền ngoại thương giữa vùng tự do và vùng tạm chiếm.

Ngày 25 tháng 01 năm 1948, Chủ tịch Chính phủ ký Sắc lệnh số 120/SL thành lập Ủy ban Kháng chiến kiêm Hành chính Nam Bộ và Ủy ban Kháng chiến kiêm Hành chính Nam Trung Bộ thay cho Ủy ban Kháng chiến miền Nam. Ngày 15 tháng 02 năm 1948, Chủ tịch Hồ Chí Minh ký Sắc lệnh số 132/SL cử 11 ủy viên Ủy ban Kháng chiến kiêm Hành chính Nam Bộ trong đó có đồng chí Phạm Ngọc Thuần. Cùng ngày Chủ tịch Hồ Chí Minh ký Sắc lệnh số 133/SL chuẩn y đồng chí Phạm Văn Bạch giữ chức Chủ tịch, đồng chí Phạm Ngọc Thuần và đồng chí Nguyễn Bình giữ chức Phó Chủ tịch Ủy ban Kháng chiến Hành chính Nam Bộ. Từ giữa năm 1949 đến năm 1953, ông được phân công giữ trách nhiệm Thường trực Ủy ban Kháng chiến Hành chính Nam Bộ.

Trong hai năm 1948 - 1949, ông được bổ nhiệm làm Chính ủy Bộ Tư lệnh Nam Bộ. Ngày 21 tháng 3 năm 1949, Chủ tịch Hồ Chí Minh ban hành Sắc lệnh số 20/SL “Cử ông Phạm Ngọc Thuần làm Chính trị Ủy viên Bộ Tư lệnh Nam Bộ”. Những năm 1950 - 1954, ông còn được phân công làm Phó Hội trưởng Công giáo Kháng chiến Nam Bộ và kiêm Bí thư Đảng đoàn Công giáo Kháng chiến (1951 - 1954), trực tiếp mở hai lớp huấn luyện cho cán bộ Công giáo cấp họ (cấp xã) và cấp tỉnh vào năm 1950 - 1951. Từ năm 1948, khi thành lập Ủy ban Kháng chiến Hành chính cho đến tháng 9-1954, ông được bầu làm Ủy viên Đảng đoàn Ủy ban Kháng chiến Hành chính Nam Bộ.

Tháng 9 năm 1954, ông được tổ chức phân công tập kết ra Bắc, giữ chức Vụ trưởng Vụ Pháp và các nước Tây Âu - sau này gọi là Vụ Tây Âu cho đến tháng 8 năm 1956. Năm 1955, ông tham gia Ban Thường vụ Bộ Biên tập Báo Le Vietnam démocratique - một tờ báo làm nhiệm vụ thông tin đối ngoại hiếm hoi sau khi miền Bắc được giải phóng.

. Năm 1958, ông được cử làm Đại sứ đặc mệnh toàn quyền nước Việt Nam Dân chủ Cộng hòa tại Cộng hòa Dân chủ Đức trong nhiệm kỳ 5 năm kiêm Bí thư Đảng ủy Đại sứ quán ta tại Đức, góp phần thắt chặt mối quan hệ Việt - Đức vừa được thiết lập. Sau thời gian công tác tại Cộng hòa Dân chủ Đức, ông được bổ nhiệm làm Chủ nhiệm Ủy ban Liên lạc văn hóa với nước ngoài. Từ năm 1957 - 1971, trên cương vị là Vụ trưởng Vụ Tây Âu - Bộ Ngoại giao, rồi Chủ nhiệm Ủy ban Liên lạc văn hóa với nước ngoài, ông được Nhà nước nhiều lần cử làm Trưởng đoàn Chính phủ, Trưởng đoàn văn hóa - nghệ thuật đi làm việc ở nhiều nước châu Á, châu Âu, châu Phi ủng hộ cuộc đấu tranh chính nghĩa của Nhân dân ta chống đế quốc Mỹ xâm lược và bè lũ tay sai, tăng cường tình đoàn kết, hữu nghị giữa Việt Nam với thế giới.

Sau ngày 30 tháng 4 năm 1975, theo nguyện vọng, Trung ương điều động ông về công tác tại Ban Mặt trận - Dân vận Thành phố Hồ Chí Minh. Ngày 29 tháng 10 năm 1979, ông nghỉ công tác. Ngày 20 tháng 02 năm 2002, đồng chí Phạm Ngọc Thuần qua đời và được an táng tại Nghĩa trang Thành phố Hồ Chí Minh.

Ngô Thành Trung